Белорусский язык |
Шпаргалки - Шпоры |
Страницы с 4 по 5
Вопрос 19 Прынцыпы беларускага правапісу Правапіс, або арфаграфія (грэч. огіНоз- правільны і ^гарНо-пішу),- гэта сукупнасць праві-лаў, якія вызначаюць аднастайнае, абавязковае для ўсіх унармаванае напісанне слоў і іх значымых частак. Сучасная беларуская арфаграфія адлюстроўвае асноўныя арфаэпічныя і граматычныя нормы літаратур-най мовы. Беларускі правапіс грунтуецца пераваж-на на двух прынцыпах - фанетычным і марфала-гічным. Фанетычны прынцып адлюстроўвае на пісьме літаратурнае вымаўленне гукаў і іх спалучэнняў у сло-вах. Паводле гэтага прынцыпу пішуцца: 1. Літара а (з націскных о, э) пасля цвёрдых зычных ва ўсіх уласнабеларускіх словах не пад націс-кам: год - гады, рэкі - рака, рэдкі - радзёйшы. 2. Літара я на месцы е, ё пасля мяккіх зычных у першым складзе перад націскам: лес - лясы, клён - кляндвы, вясёлы - весялдсць. 3. Падоўжаныя зычныя: калоссе, галлё, вяселле, жыццё, разводдзе, падарожжа, застрэшша. 4. Літара ў пасля галосных: галава - галоўка, тра-ва - траўка, гулялі у садзе, сказалі ўголас. 5. Літары з або с у прыстаўках з- (с-), раз- (рас-), без- (бес-), уз- (ус-), цераз- (церас-): згарэць, спла-віць, размясціць, распусціць, бездапаможны, бяскрай- 1) Прынцып фанетычны. Калі напісанне перадае гучанне слова і літары абазначэння фанемы; а гук. Супадзенне не ў націскной пазіцыі оэ - у адзін гук а - аканне, е,ё пераходзяць у я, у першым складзе перад націскам - яканне. Правапіс ы,і пасля прыставак Правапіс галосных ў складаных словах. Правапіс прыстаўных галосных і зычных ў. Правапіс прыставак на з, с. Правапіс падоўжаных зычных. 2)прынцып марфалагічны ці фанематычны. Гэта прынцып забяспечвае адностайнае напісанне адных і тых жа марфем, незалежна ад адрозневанняў вымаўлення. Правапіс звонкіх і глухіх, правапіс цвёрдых і мяккіх, Правапіс шыпячых і свісцячых, выбухных і афрыкат. Напісанне традыцыйнае, калі мы слова пішам па традыціі.(9-10) Дыферынцыраванныя напісанні выкарыстовывыецца для адрознівання слоў. 20 Правапіс падоўжаных зычных Зычныя гукі [з'], [дз'], [ц'], [л'], [н'], [с'], [ж], [ч], [ш] могуць вымаўляцца падоўжана. Такое іх вымаўленне на пісьме перадаецца падвое-ным напісаннем адпаведнай літары: маззю, вецце, вя-селле, Наталля, насенне, Аксіння, калоссе, Залессе, падарожжа, ламачча, застрэшша. Падоўжаны гук [дз'] на пісьме перадаецца спалучэннем літар ддз: разводдзе, суддзя, стагоддзе, прыладдзе. Беларускі правапіс у словах іншамоўнага пахо-джання не перадае падвоеныя зычныя: гама, група, артылерыя, маса, каса, балада, тэлеграма, тона, імуні-тэт, калона. Выключэнне: ванна, Жанна, Мекка, мадон-на, мецца-сапрана, бонна і інш. У некаторых уласных імёнах не падаўжаецца ў вымаўленні гук [л'] і не перадаецца на пісьме: Ілын, Ільінскі, Ульянаўск. Падаўжэнне - фанетычная з'ява, яго трэба адроз-ніваць ад падпаення - марфалагічнай з'явы (напісанне дзвюх аднолькавых літар на стыку марфем: прыстаў-кі і кораня, кораня і суфікса): аддаць, бяззубы, рас-сеяць, насценны, гадзінтк, каменны
Вопрос 21 Правапіс прыстаўных зычных У беларускай мове прыстаўнымі бываюць літары в і г. Літара в пішацца: 1. Псрад націскным галосным [о] ў пачатку слова і пасля прыставак: воблака, вобыск, вокны, возера, адвор-ваць, выворваць. Пры змене формы слова або пры ўтва-рэнні новага слова, калі націск з [о] пераходзіць на іншы галосны, у адпаведнасці з літаратурным вымаўленнсм прыстаўная в нс пішацца: вокны - аконны, восень - асснні, возсра - азёрны, адворваць - адараць. 2. У словах вока, востры і ва ўтвораных ад гэтых слоў формах незалежна ад націску заўсёды пішацца пры-стаўная в: вачыма, вачаняты, шэравокі, вастрэйшы, ва-сгрыць, завостраны і інш. 3. Перад літарай о ў словах, якія пачынаюцца з пры-ставак о-, об-, од- (от-): воі'.іс, водпуск, наводдаль, водгу.г-ле, вобмацкам, вотруб'е. 4. Перад націскным галосным [у] ў пачатку і сярэдзінс слоў, пасля прыставак і першай часткі складанага слова: вугал, вуда, навука, завулак, чарнавусы. Прыстаўная в пішацца перад у і ў тых выпадках, калі пры змене формы слова або пры ўтварэнні новага слова з тым жа коранем націск пераходзіць на іншы склад: вусаты, вугор, вучылі-шча, завушніцы, навучаннс, трохвугольнік. 5. Прыстаўная в пішацца перад о і у ў некаторых уласных імёнах: Лявон, Радзівон, Навуменка; у словах павук, цівун і ў вытворных ад іх формах: павуцінне, цівуно-вы і інш. Прыстаўная літара е не пішацца: 1. Перад націскной літарай о ў словах іншамоўнага па-ходжання і некаторых уласных імёнах і геаграфічных на-звах: ода, опера, ордэн; Орша, Омск, Осла; Обручаў, Ом, але: Возера (назва населенага пункта), Вогненная Зямля. Правапіс прыстаўных галосных У якасці прыстаўных галосных у беларускай мове бы-ваюць літары / і а, напісанне якіх рэгулюецца пэўнымі арфаграфічнымі правіламі. Прыстаўныя /, а пішуцца: а) у пачатку слова перад групай зычных, у якой першай літарай выступае р або л, калі слова з такой групай зыч-ных стаіць у пачатку сказа або пасля знака прыпынку ці папярэдняга слова на зычную: Міця пераскочыў іржа-вую крыніцу і падаўся на грудок (В. А.); Раўлі самалёты, ірваліся бомбы, грукаталі танкі, беглі па збожжы сал-даты (Бр.); Дарога гладкая, слізкая, бліскучая, ільсніцца сліпучы белы снег (Луж.); Часам па цэлым кіламетры рассцілалася дарога роўным, нібы выбеленым, ільняным палатном. (К-с); б) калі група зычных пачынаецца літарай м, то перад м прыстаўныя пішуцца заўсёды, незалежна ад становішча слова ў сказе або знакаў нрыпынку: Над хатай шумела рабіна, бо вецер паболыааў і восеньская імгла пачынала пераходзіць у дробны дождж (А. К.); Унізе імгліліся прысады ў тумане. (К- Ч.) Прыстаўныя /, а не пішуцца: а) калі слова з групай зычных, у якой першай выступае літара р або л, стаіць пасля слова на галосную: План здачы дзяржаве льнотрасты і льновалакна калгасам выкананы датэрмінова (Зв.); За акном праляталі неспа-койныя рваныя кудлы дыму з паравоза (I. М.); б) пасля прыставак і першай часткі складанага слова, 22 Правапіс спалучэння галосных у заппазычыных словах Спалучэнне ио 1) У сярэдзіне слова і пад націскам перадаецца як іё(ыё).(біёлаг, кардыёлаг) не пад націскам ія(ыя) (біялогія, кардыялогія) 2) У пачатку слова прад націскам іо; (іон), а не прад націскам іа (іанізація) 3) у канцы слова незалежна ад націска іо(ыо) (Токіо, трыо) Спалучэнне иа - ія(ыя) Піяніна, дыяметр ео - на ео(эо) археолаг, ідэолог(пад націскам) на еа, эа ідэалогія, археалогія (не пад націскам) еа - еа(эа) Неапаль, рэабілітацыя(акіян- выключэнне) ие - іе(ые) Кліент, абітурыент йо - прад націскам ё (ёд, ётовы, ёгурт), а не пад націскам я (маянез) У прачатку уласных імен спалучэнне йо пад націскам і йо - Нью-Йорк, не пад націскам йа - Йашкар-Ала йе - е , (фае, канвеер), йе- йе Йемен. 23 Правапіс галосных у складаных словах. е, я, о, а, - злуч. галосныя я - пішацца пасля мяккіх зычных у першым складзе перад націскам, (зернясховішча, жыццярадасны) е - пішацца пасля мяккіх зычных, не у першым складзе перад націскам(вуглездабыча) о - пішацца пад націскам пры цвёрдай аснове напярод часткі (часопіс) а - пішацца пад націскам пры цвердай аснове па перад часткі(глыбакаводны, рауназначны) літара о пішацца калі націск прыпадае не на першы склад другой часткі слова ( ільнозавод, шклопакет) а пішацца калі націск прыпадае на першы склад другой часткі слова.(шльнасеялка, шклапрластык) Карневая літара о пішацца: 1) Калі націск падае на першы склад другой часткі(добразывчлівы політэхнічны) 2) калі асноўны націск прыпадае на першы склад другой часткі і выразна праяўляецца пабочны(мовазнаўства, японавед) 3) Незалежна ад націску другой часткі, калі гэтая частка пачынаецца з ў(вогнеўстойлевы) 4)сто-, што-, дзевяноста-, фота-, мота-, проці-, контр-, грос-, свое-,(фотаздымак, мотоспорт,мотогонкі, процілеглы, контрмера, контрігра,!!!( Кантрабанда, кантрамарка і кантрапункт) своечасовы, своеасаблівы) Караневая літара а пішацца 1) калі націск прыпадаена першы склад другой часткі акрамя тых выпадкаў калі ў такой пазіцыі пішыцца о, (палімер, паліклініка, вадамер) 2) незалежна ад націску калі неабходна пазбегнуць непазнавальнасці значэння слова (хабарадавальнік, кашападобны) 3) у частках кіна-, вела-, (кінасеанс, веласпорт, велатрэк Караневы літар э заусёды захоўваецца ў першай частцы складаных слоў рознага паходжання за выключэннем лічэбнікаў, (шэравокі, сэрдцападобны) 24 Правапіс мяккага знака і апострафа Літара ь (мяккі знак) ужываецца для абазначэння мяккіх зычных гукаў [дз'], [з'], [л'], [н'], [с'], [ц'] на пісьме: 1) на канцы слова: мядзведзь, медзь, лезь, сталь, соль, верасень, вось, шэсць, гаварыць; 2) у сярэдзіне слова перад цвёрдым зычным (мяккі знак захоўваецца і тады, калі гэты цвёрды зычны пры змене слова памякчаецца): дзьмуць - дзьме, вазьму - возьме, восьмы -- васьмі, просьба - па просьбе, цьма - цьмяны, барацьба - барацьбіт; 3) пасля мяккага [л'] перад любым зычным: гуль-т, вельмі, сельскі, ліверпульскі, пальцы (але ў падоў-жаных зычных: зелле, вяселле, крылле). Мяккі знак пішацца ў некаторых граматычных формах. 1. Пасля мяккага [н']: а) перад суфіксам -чык, калі слова без гэтага су-фікса канчаецца мяккім знакам: камень - каменьчык, прамень - праменьчык б) перад суфіксам -ск- у прыметніках і ўласных назвах, утзораных ад назваў месяцаў, якія канчаюцца на>.[н']: студзеньскі, чэрвеньскі, ліпеньскі, жнівеньскі, снсжаньскі (а таксама восеньск.і), Чэрвеньскі (раён); в) у суфіксах -еньк-, -эньк-, -аньк-: маленькі, бе-ленькі, даражэнькі, прыгожанькі, добранькі. 2. Перад канчаткам -мі ў назоўніках творнага склону множнага ліку: людзьмі, дзецьмі, коньмі, слязьмі. 3. У дзеясловах загаднага ладу перад канчаткам 1-й асобы множнага ліку -ма, канчаткам -це ў форме 2-й асобы множнага ліку, калі ў форме адзіночнага ліку гэтыя дзеясловы канчаюцца на мяккі знак: кіньма, станьма, сядзьма, гляньце, сядзьце, дагледзьце, а таксама перад суфіксам -ся ў зваротных дзеясловах, калі адпаведны незваротны дзеяслоў канчаецца на мяк-кі знак: прыгледзься, сустрэнься, кінься. 4. У складаных лічэбніках пяцьдзесят, шэсцьдзесят, пяцьсот, шэсцьсот, дзевяцьсот. 5. У няпэўных займенніках і прыслоўях: хтосьці, штосьці, кагосьці Мяккі знак не пішацца: 1) пасля мяккіх [дз'], [з'], [с'], [ц'] перад мяк-кімі зычнымі: а) калі пры змене слова абодва зычныя становяцца цвёрдымі: дзве - два, звінець - звон, збі-раць - збор, шэсць - шосты; б) калі пры змене слова абодва зычныя застаюцца мяккімі: мядзведзь - мядз-ведзя, мядзведзі; светлы, смелы, дзверы, злёт, цвісці, змена, звер, звесці, злезці; 2) перад суфіксам -ск- у прыметніках, утвораных ад любых назоўнікаў, акрамя назваў месяцаў на -нь: любанскі (Любань), казанскі (Казань), конскі (конь). Для перадачы раздзельнага вымаўлення зычных з галоснымі е, ё, ю, я, і ўжываюцца ь (мяккі знак) і апостраф ('). Раздзяляльны мяккі знак пішацца пасля зычных дз, з, л, н, с, ц перад е, ё, ю, я, і, калі яны абазначаюць два гукі [йэ], [йо], [йу], [йа], [йі]: калье, вальер, мадзьяр, ранцье, канферансье, шампіньён, Лавуазье, лью, каньяк, Ульянаўск, мільён, мільярд. Апостраф пішацца: 1) пасля прыставак, якія канчаюцца на зычную, перад е, ё, ю, я і націскным і: аб'езд, з'езд, пад'ём, раз'юшаны, аб'ява, між'ярусны, аб'інець; 2) у сярэдзіне слоў пасля зычных перад тымі са-мымі галоснымі: бар'ер, стажар'е, куп'ё, інтэрв'ю, сям'я, вераб'і, Лук'янчык, Дзям'ян; 3) у складаных словах пасля частак двух-, трох-, чатырох-: двух'ярусны, трох'ярусны, чатырох'ярусны. Пасля ў (у нескладовага) апостраф не пішацца: здароўе, салаўі, кустоўе, пугаўё, міжрадкоўе, кроўю, Заслаўе 25 Скланенне уласных назоўнікаў.1) Імёны і прозвішча мужчынскага роду на зычны скланяюцца як агульны назоўнік са значэнем асобыН.с Міхась Садовіч Р.с -я -а Д.с -ю -у В.с -я -а Т.с -ем -ам М.с -ю -у 2)Назоўнікі мужчынскага і неякага роду якія з'яўляюцца геаграфічнымі назвамі скланяюцца як агульныя назоўнікі другога скланеня з адпаведнай асновай: Н.с Брэст Мінск Азярышча Р.с -а -а -а Д.с -у -у -у В.с -а -а -а Т.с -ам -ам -ам М.с -е -у -ы 3)Прозвішчы, геаграфічныя назвы на -оў,- аў,- еў,- ёў -ін,- ын, скланяюцца як агульныя назоўнікі с цвердай асновай, асаблівасціназіраюцца ў Т і М склонах Н.с Смалячкоў Сініцын Рагачоў Столін Р.с -а -а -а -а Д.с -у -у -у -у В.с -а -а -оў -ін Т.с -ым -ым -ам -ам М.с -у -у -е -е 4)Прозвішчы з ненаціскным канчаткам а, я якія несуадносяцца з назвамі прадмета і належаць асобе мужчынскага полу, скланяюцца часткова па першаму, часткова па другім скланенні Н.с Булыга Алег Р.с -і -а Д.с -у -у В.с -у -а Т.с -ам -ам М.с -у -у 5)Прозвішчы, якія узыходзяць да назваў прадметаў жаночага роду з асновай на г, к і націскным канчаткам -а, набываюць склон канчаткі ў залежнасці ад полу асобы. Н.с Булыга Саладуха(м.р.) Саладуха(ж.р) Р.с -і -і -і Д.с -у -у -е В.с -у -у -у Т.с -ам -ам -ай М.с -у -у -е Не скланяльныя прозвішчы: 1) на ко(Ралько ,Кралько) 2)Жаночыя прозвішча, якія заканчваюцца на зычны(Лобач, Рамановіч) 3) Жаночыя прозвішча с ненаціскнымі канчаткамі -а, -я якія несуадносяцца з назвамі прадметаў(Батура, Бандарэнка) 4)Прозвішча на іх, ых (Баранавых)
|